Trước khi sinh ra hai thiên thần bé nhỏ, mình đã tìm đọc rất nhiều sách về các phương pháp giáo dục sớm cho trẻ trong đó có phương pháp của bà Maria Montessori mà hiện nay mọi người đều rất quan tâm. Việc hiểu được cơ bản mỗi phương pháp đó dường như rất quan trọng vì giúp mình đỡ lạc lối trong hàng loạt các sách lý thuyết, bài chia sẻ và thực hành.

Đối với phương pháp này, mình nhận thấy 10 điểm mà bà Mary Ellen Maunz, M. Ed., người sáng lập chương trình Age of Montessori tóm tắt rất dễ hiểu và có thể làm kim chỉ nam cho việc tiếp tục nghiên cứu phương pháp cũng như các vấn đề giáo dục khác ứng dụng dựa trên nền tảng này.

Lược dịch “Ten secrets of Montessori” của Age of Montessori

#1. Hai thái cực của con người (two poles of humanity)

Bà Maria Montessori đã phát hiện ra những bí ẩn về những đứa trẻ dựa trên sự quan sát và nhận biết được chúng thực sự cần những gì.

Phương pháp Montessori

“Sự phát triển của con người trải qua hai giai đoạn quan trọng nhưng khác nhau và riêng biệt về hình thức và mục đích, (bà Montessori) gọi đó là “hai thái cực” của con người. Đứa trẻ hoạt động vì sự thích thú đơn thuần để thoả mãn bản thân nó, trong khi đó người trưởng thành làm việc để đạt được một số mục đích nhất định. Sự khác biệt cơ bản này dường như không được chú ý đến và sự tiến bộ của loài người chủ yếu dựa hoàn toàn vào nhu cầu của người lớn” ~ Mary Ellen Maunz (người sáng lập Age of Montessori)

Đã bao giờ bạn chú ý đến làm thế nào đứa trẻ lại có thể say mê với một số hoat động (trò chơi) một cách không giải thích nổi? Hoặc chúng hoàn toàn mê mải một nhiệm vụ mà bạn không thể hiểu nó thú vị ở chỗ nào? Điều đó giống như một câu chuyện kinh điển về đứa trẻ nhân được món quà là bộ đồ chơi đắt nhất, to nhất và sành điêụ nhất nhưng lại chỉ chơi một cách không ngừng nghỉ với chiếc vỏ hộp của món quà ấy. Tất cả chúng ta thấy rằng đó là ví dụ chứng minh sự khác nhau giữa suy nghĩ của trẻ em và người lớn. Một số giả định rằng đầu óc đứa trẻ đơn giản là một phiên bản chưa có định dạng và chưa trưởng thành của người lớn, nhưng Montessori khám phá ra rằng đó không phải là lời giải thích đúng đắn. Triết lý Montessori phân biệt giai đoạn bộ óc phát triển (developing mind) là một thái cực khác của con người” – chứ không đơn giản là phiên bản trẻ con của người lớn.

“Khi sinh ra, đứa trẻ rời khỏi bụng mẹ và trở thành một cơ thể độc lập. Đứa trẻ sẽ có sự thôi thúc, hoặc nhu cầu đối mặt với thế giới mới và học cách thích nghi với chúng. Chúng ta có thể nói rằng đứa trẻ sinh ra luôn có tâm lý chinh phục thế giới” ~Maria Montessori

Montessori quan sát rằng đứa trẻ được sinh ra với nhu cầu nội tại là hiểu được môi trường xung quanh chúng và hấp thụ các thông tin giống như miếng bọt biển được ngâm trong nước. Montessori gọi là bộ óc thẩm thấu. Đây chính là cách mà đứa trẻ liên tục có nhu cầu nội tại chinh phục môi trường xung quanh.

“Các ấn tượng ùa về trong chúng ta (người trưởng thành) và chúng ta cất giữ trong đầu óc; nhưng bản thân chúng ta vẫn luôn có khoảng cách với ấn tượng đó như bình hoa và nước không cùng nhau. Tuy nhiên, đứa trẻ lại trải qua một quá trình chuyển đổi. Ấn tượng không chỉ đơn thuần nhập tâm trí óc chúng và tạo thành hình trong chúng. Ấn tượng đó hiện thân trong mỗi đứa trẻ… và chúng ta đặt tên cho hình thức về tinh thần này là “bộ óc thẩm thấu” (absorbent mind)” ~ Maria Montessori

Hiểu được rằng đứa trẻ “hoạt động” nhằm thoả mãn động lực nội tại của chúng và không phải để phục vụ cho những mục đích ngoại tại sẽ giúp chúng ta nhận thức được nhu cầu phải làm phong phú môi trường học tập cho chúng. Trong một môi trường “được chuẩn bị”, đứa trẻ có thể được tự mình trải nghiệm. Nhìn từ góc độ người lớn, con đường chọn sẵn cho đứa trẻ có thể ngẫu nhiên và không tuân theo một nguyên tắc nào, đặc biệt kể từ lúc chúng ta không thể lúc nào cũng thấy hoặc đo lường được sự phát triển có tính học thuật. Tuy nhiên các kết quả cuối cùng sẽ hé lộ thông qua sự tự tin ngày càng tăng của đứa trẻ, sự tự chủ và tài năng của chúng từng bước một đạt được. Điều này là một trong những kiến thức mà chúng ta – người giáo viên hoặc cha mẹ có thể đạt được khi hiểu các bí ẩn của giáo dục theo phương pháp Montessori.

#2. Hỗ trợ cho cuộc sống (help to life)

Đây là phương pháp giáo dục được xem là sự hỗ trợ cho cuộc sống, giáo dục từ lúc mới sinh

Phương pháp Montessori

cần đem đến một cuộc cách mạng hoà bình và thống nhất trong tất cả các mục tiêu thông thường. Người mẹ, người cha, các chính trị gia cần phải tôn trọng và hỗ trợ cho công cuộc tinh tế này và đứa trẻ có thể tiếp tục khám phá những bí ẩn tâm lý sâu sắc dưới sự giám sát của chỉ dẫn nội tại. Đây là hy vọng mới tươi sáng của nhân loại – Maria Montessori

Qua lời trích dẫn trên của Montessori, bà tin rằng giáo dục nên hiểu là “sự hỗ trợ cho cuộc sống”. Tuy nhiên, điều mà Montessori thực sự nói đến khi gọi giáo dục là một sự hỗ trợ cho cuộc sống là gì?

Nhiều bậc cha mẹ và giáo viên nghĩ đến “three R ” (Reading – đọc, Writing – Viết, và Arithmetic – số học) khi nói về giáo dục. Những người theo phương pháp Montessori (Montessorian) đương nhiên đồng ý rằng những nền tảng đó là các kỹ năng cần thiết cho cuộc sống, nhưng họ cũng hiểu rằng có nhiều điều có thể đạt hơn nữa thông qua quá trình học tâp. Đứa trẻ có thể học những kỹ năng cần thiết để có thể suy nghĩ và hành động độc lập sáng tạo trong quá trình vận động (Movement), giao tiếp (Communication) và phát triển các giác quan (Sensorial development).

Sự phát triển của đứa trẻ đi theo con đường gồm các giai đoạn nối tiếp độc lập, và kiến thức này phải hướng dẫn chúng ta trong cách ứng xử với đứa trẻ. Chúng ta cần giúp đỡ đứa trẻ hành động, suy nghĩ và cả ý chí.

Sự vận động

Từ giây phút chào đời, sự vận động giúp đứa trẻ chạm tới những thứ xung quanh mình. Khi đứa trẻ học cách vận động, chúng không chỉ kiểm soát được các cơ (kiểm soát vận động) mà còn giúp trải nghiệm sự phát triển các tế bào thần kinh. Mục đích giáo dục đứa trẻ trong quá trình này và hướng dẫn chúng những hoạt động nhằm tổ chức và kết nối vận động, Khi một đứa trẻ có định hướng, vận động trở nên có định hướng, chúng sẽ “lớn lên một cách thầm lặng, thoải mái và trở thành một công dân hoạt bát, bình tĩnh và đầy niềm vui” như Montessori miêu tả. Điều này đã được quan sát rất nhiều trong các lớp học theo phương pháp Montessori trên toàn thế giới.

Giao tiếp

Đứa trẻ đến với thế giới này gắn liền với việc học ngôn ngữ. Học nói là bản chất tự nhiên của con người và xu hướng bẩm sinh này sẽ khiến cho việc học các ngôn ngữ đặc biệt dễ dàng đối với trẻ dưới 6 tuổi. Ngay từ ban đầu đứa trẻ đã dùng biểu cảm nét mặt, động tác và lời nói để trao đổi những nhu cầu cơ bản của chúng. Đến năm 2 tuổi, nhu cầu giao tiếp tự nhiên của đứa trẻ sẽ khiến chúng học đọc và viết. Do sự phát triển ngôn ngữ có mối quan hệ bện chặt với sự phát triển thể chất và trí thông minh của đứa trẻ.

Sự phát triển giác quan

Quan sát khoa học đã chỉ ra rằng việc giáo dục không phải là cái giáo viên đưa ra, giáo dục là quá trình tự nhiên của mỗi cá thể con người và không phải đạt được chỉ thông qua việc nghe nói mà phải thông qua việc trải nhiệm với môi trường xung quanh.

Việc phát triển các giác quan bắt đầu từ lúc mới sinh (thậm chí còn trước đó). Thông qua các giác quan, đứa trẻ nhanh chóng phát triển bằng cách hấp thụ không giới hạn lượng thông tin mới của thế giới mới như miếng bọt biển thấm hút nước. Phát triển giác quan thực hiện thông qua 5 giác quan: thị giác, thính giác, khứu giác, vị giác và xúc giác. Việc phát triển giác quan không những giúp đứa sẽ cảm thụ được điều mới và còn chuẩn bị cho bộ não tiếp nhận những bài học thuật sắp tới như toán học, khoa học và nhiều hơn nữa.

#3. Bộ óc thẩm thấu (The absorbent mind)

Phương pháp Montessori

“Đứa trẻ bắt đầu với những kiến thức xung quanh môi trường mình. Làm thế nào để đứa trẻ hoà nhập được? Chúng thực hiện điều đó hoàn hoàn dựa vào một trong những đặc điểm mà bây giờ chúng ta nói đến – đó là sự nhạy cảm đặc biệt và mãnh liệt do những thứ xung quanh tác động, đánh thức sở thích và tính hiếu kỳ của chúng. Đứa trẻ hấp thụ những ấn tượng không chỉ với bộ óc mà còn với cách sống. ~Maria Montessori, The Absorbent Mind

Đứa trẻ có mối quan hệ khác nhau với môi trường xung quanh chúng từ chúng ta và đứa trẻ hấp thụ chúng. Những thứ chúng thấy không chỉ được ghi nhớ và còn hình thành một phần tâm hồn. Những thứ đứa trẻ thấy bằng mắt mình, nghe bằng tai xung quanh thế giới sẽ hiện thân trong bản thân đứa trẻ. Một trong những khám phá quan trọng và cơ bản của Montessori chính là “bộ óc thẩm thấu“. Trong suốt 6 năm đầu đời, đứa trẻ có những cách học tập khác so với người lớn. Ở độ tuổi này, đứa trẻ có bộ não như miếng bọt biển, có thể thẩm thấu một khối lượng khổng lồ các kiến thức từ môi trường xung quanh và chúng học hỏi một cách không mệt mỏi, liên tục và không phân biệt điều gì. Bộ não đứa trẻ gắn liền với sự học hỏi ở một tốc độ nhanh chóng. Khi bạn nghĩ về tất cả những gì đứa trẻ có được trong những năm đầu đời (giao tiếp bằng lời, không bằng lời, kiểm soát vận động, kỹ năng xã hội, cảm xúc,..) thì mới thấy kinh ngạc.

“… Nếu chúng ta so sánh khả năng của người lớn và trẻ con, những việc mà chúng ta mất 60 năm lao động để đạt được thì một đứa trẻ có thể làm được trong 3 năm đầu đời của chúng” ~ Maria Montessori (The Absorbent mind)

Tầm quan trọng to lớn của giai đoạn bộ óc thẩm thấu

Làm thế nào đứa trẻ có thể làm được điều đó? Với bộ óc có khả năng thẩm thấu đến kinh ngạc! Bà Maria Montessori đã giải thích rằng trong giai đoạn này, đứa trẻ đang dần hình thành bản thân mình, hoặc trang bị bước vào giai đoạn trưởng thành của chúng. Sự phát triển này xảy ra trong suốt 6 năm đầu đời rất quan trọng. Đứa trẻ phát triển 85% cấu trúc bộ não trước khi bước sang 5 tuổi và chúng tiếp tục phát triển suốt chặng đường đời còn lại dựa trên nền tảng cơ bản này.

Giai đoạn bộ óc tiếp thu theo tiềm thức

Maria Montessori phân biệt giai đoạn bộ óc thẩm thấu thành hai giai đoạn nhỏ: Giai đoạn chưa ý thức và giai đoạn tiếp thu có ý thức. Từ lúc sinh ra đến 3 tuổi, đứa trẻ tiếp nhận thông tin một cách không có ý thức hoặc không hiểu. Đứa trẻ muốn học ngồi, đứng, đi lại, sử dụng bàn tay hay nói…mà không cần nỗ lực có ý thức. Đứa trẻ đang phát triển những chức năng cơ bản thông qua bắt chước. Trẻ con ở giai đoạn này sẽ bắt chước những gì chúng nhìn thấy. Tất cả điều đó nhằm chuẩn bị bước sang giai đoạn tiếp theo: giai đoạn tiếp thu có ý thức.

Từ 3 tuổi đến tầm 6 tuổi, trẻ chuyển sang giai đoạn phát triển có ý thức. Bộ óc của đứa trẻ vẫn giống như miếng bọt biển và tiếp thu thông tin một các dễ dàng, tuy nhiên bây giờ chúng sẽ có nhu cầu trải nghiệm có ý thức. Trẻ em trong giai đoạn này đang phát triển những chức năng mới. Chúng bắt đầu học tập những thứ như tính trật tự, sắp xếp, toán đơn giản, âm nhạc, chữ cái và âm thanh. Những thứ này cuối cùng cũng dẫn đến kỹ năng toán học, đọc hiểu và viết. Chúng cũng tiếp tục kiểm soát tốt hơn vận động, cân bằng, cơ chế vật lý cơ bản. Trẻ em trong giai đoạn này sẽ thể hiện mong muốn tự thân (thường rất quyết liệt) là tự được chọn lựa và hoàn thành một công việc một cách độc lập. Maria Montessori gọi điều này là giai đoạn “giúp tôi làm nó một mình” (“help me to do it myself”).

(…)